इन्द्रेणी
१५ बैशाख २०७९, बिहीबार ११:०७ अहिले मुलुक भरको अवस्था वस्था
गैरी खेत बन्दैछन टारी
टारी खेत बन्दैछन बारी
बारी बन्दैछन खरबारी र झाडी
हाम्रा युवाहरु मलेसिया र खाडी, (ऋषिकेश तिवारीको सामाजिक उद्यमशिललता पुस्तकबाट)
१. जलवायु परिवर्तन
यस अन्तर्गत अति वर्षा, कम वर्षा, खण्ड वर्षा, अनियमित वर्षा, वर्षाको अबधि कम हुँदै जानु, वर्षभर नियमित पर्नुपर्ने पानी केहि दिनमै पर्नु, बढ्दो तापक्रम, नयाँ प्रजातीका रोगकिरा र झारपातको आगमन, बाढी पैरो र डुबान, जङ्गलमा हुने अनियंत्रित आगलागी, प्रदुषण ।।।।१ अनेकौं पर्दछन ।
त्यसैले अबको धान खेतीमा जलवायु मैत्री प्रबिधिको प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ ।
२. सिचाइको अभाव
अहिलेसम्म झण्डै २५ ५ जमिनमा मात्र नियमित सिचाइ छ । कैयौं ठाउँमा आकासे पानीको भरमा धान खेती गर्नुपर्ने स्थिति छ । मनसुन नियमित हुँदा उत्पादन बढ्ने र नहुदा घट्ने स्थिति छ ।
धानको उत्पादन बढाउन नियमित सिचाइको व्यवस्थापनमा जोड दिनुपर्छ ।
३. गुणस्तरीय बिउको अभाव
अझै पनि गुणस्तरीय बिउको अभाव छ । हाइब्रीड बिउको माग बढ्दै गएपनी स्वदेशी उत्पादन छैन । रोगकिरा कम लाग्ने, मलजलको सदुपयोग गर्नसक्ने, नढल्ने, गाज बढी हाल्ने, सुख्खा सहन सक्ने, डुबानमा पनि हुने अनेकौं जातहरु भएपनी किसानको माग अनुसार आपूर्ति हुन सकेको छैन । गुणस्तरीय बिउको अझै अभाव छ ।
४. रासायनिक मलको अभाव
उन्नत र हाइब्रीड जातबाट राम्रो उत्पादन लिन रासायनिक मलको आवस्यकता पर्दछ । तर किसानले चाहेको बेला, आवस्यकता अनुसारका मल पाएका छैनन् । हरेक वर्ष मलको हाहाकार हुन्छ । यो कुरा राजनीतिक इस्सु नै बन्दै गएको छ ।
५. रोगकिरा र झारपातको समस्या
परम्परागत रोगकिरा र झारपातको समस्या त छदैछ । नयाँ खालका रोगकिराको प्रकोप बढ्दो छ र नयाँ प्रजातिका झारपात देखिदैछन । एकीकृत रोगकिरा र झारपात नियन्त्रण र व्यवस्थापनका कुरामा ध्यान दिन जरुरी छ ।
६. जिन्क तत्वको कमि
धान बालीको लागि जिन्क तत्वको कमिको असर राष्ट्रिय समस्या बन्दैछ । प्रचलित रासायनिक मलमा यो तत्वको उपलब्धता हुदैन । यो माटोमा निकै कम हुदैछ । यसको आपूर्ति गर्न माटोमा जिन्क सल्फेट राख्नुपर्ने हुन्छ । यसको सहज उपलब्धता हुन र किसानलाई बुझाउन जरुरी छ ।
७. उचित प्रबिधिको पहुँच नहुनु
बिउको छनोट, बिउको उपचार, कलिलो बिरुवा रोप्नु पर्ने, दुरि मिलाएर रोप्नुपर्ने, बढी गहिराईमा रोप्न नहुने, युरिया लगायतका रासायनिक मलको सन्तुलित प्रयोग, रोगकिरा र झारपात व्यवस्थापन लगायतका अनेकौं प्रबिधि उपलब्ध भए पनि बहुसंख्यक किसानको पहुँच छैन, जानकारी छैन । हाम्रो दशकौंदेखिको प्रयासले पनि यस्ता सामान्य तर महत्त्वपूर्ण कुरा किसानसग प्रभावकारी रूपमा पुर्याउन सकिएको छैन ।
८. जमीनको जथाभावी प्लटिङ
धान खेती हुने राम्रो जमिन घर घडेरीमा गएको छ । उद्योग स्थापना र प्लटिङ तर्फ पुगेको छ ।शहरीकरणले देशभरको खेतीयोग्य जमिन त्यसमा पनि धान खेती गरिने जमिन खुम्चिदै गएको छ ।
९. श्रमिकको अभाव
झण्डै ५० लाख नेपाली युवाहरु वैदेशिक रोजगारीमा गएको हुँदा देशभर कृषि श्रमिकको चरम अभाव छ । गाउँमा जन्ती र मलामिको त अभाव छ भने ज्यामीको के कुरा गर्नु रु यान्त्रिकरण बढ्दै गए पनि जटिल भौगोलिक स्थिति र अनेकौं कारण सबैतिर सजिलोसँग हुन गार्हो छ ।
१०. बढ्दो उत्पादन लागत
खेती गर्दाको उत्पादन लागत हरेक बर्ष बढ्दै छ । साधारण किसानलाई राहत र सहयोगका कार्यक्रम छैनन् र भएका पनि प्रभावकारी छैनन् र साना किसानको पहुँच छैन ।
११. बाढी पैरो र डुबान
पहाडमा बाढी पैरो र जमिन कटानको समस्या छ भने तराई मधेसमा बाढी, कटान र डुवानको समस्या बढ्दै छ । अझै दक्षिणी तराईमा त भारतीय तटबन्धका कारण हाम्रो अन्नको भण्डार स्थायी रूपमा संकटमा पर्दैछ ।
१२. भौतिक संरचना
डोजर आतंक, जथाभावी बन्ने सडक, खोला र नदिका बाध, तटबन्ध, विद्युत आयोजनाहरु, अव्यवस्थित राजमार्गहरु, घर घडेरी, उद्योग र अन्य भौतिक संरचनाको कारण पनि धान उत्पादनमा क्रमशः नकारात्मक प्रभाव पार्दैछन ।
१३. बजारको अभाव
उत्पादन भएको धान समयमै बिक्री हुन सक्दैन । सरकारले उत्पादन खरिद गर्दैन । ऋणमा डुबेका किसानहरु लामो समय पर्खन सक्दैनन र व्यापारी र विचौलियालाई सस्तो मुल्यमा बिक्री गर्न बाध्य छन ।
१४. चैते धानको समस्या
तुलनात्मक रूपमा बढी उत्पादन हुने चैते धानको क्षेत्र बिस्तार गर्न सकिएको छैन । चैते धान थन्क्याउने बेला अर्थात असारमा वर्षा सुरु हुने हुँदा थन्क्याउन, सुकाउन, भण्डार गर्न समस्या छ । बिक्रि पनि सहज छैन र किसानले उचित मूल्य पाउन सकेका छैनन् ।
१५. न्युनतम समर्थन मूल्य कार्यान्वयन नहुनु
सरकारले हरेक वर्ष धानको न्युनतम समर्थन मूल्य तोके पनि त्यो मूल्यमा किसानले बिक्री गर्न पाएका छैनन् र सरकारले पनि फाट्टफुट्ट बाहेक सबै किसानबाट धान खरिद गर्न सक्दैन । –लेखक : निलकण्ठ शर्मा पुर्व कर्मचारी तथा कृषि विज्ञ हुनुहुन्छ ।